توسط : اگر قبلا به شهر بروجرد سفر کرده باشید، حتما با جاذبه های گردشگری این شهر که به عروس زاگرس معروف است آشنا هستید. شهر بروجرد علاوه بر اینکه قطب صنعتی استان لرستان است، سومین بافت تاریخی را هم در بین دیگر شهرهای کشور داراست. نخستین مسجد ساخته شده در غرب ایران، مسجد جامع بروجرد است که به گویش محلی به آن مچد جمه می گویند. این مسجد تاریخی با قدمتی ۱۲۰۰ ساله متعلق به دوران سلجوقی و قرن دوم تا سوم هجری است و از قدیمی ترین بنای تاریخی و جاذبه های گردشگری لرستان و شهر بروجرد محسوب میشود. در ادامه با بزن بریم سفر همراه باشید تا اطلاعات بیشتری در خصوص این مسجد قدیمی ایرانی به دست آورید.
فهرست مطالب
تاریخچه مسجد جامع بروجرد
مسجد جامع بروجرد بر روی یک آتشکده بزرگ باقیمانده از دوران ساسانیان در محله‌ای قدیمی از بروجرد ساخته شده و دارای معماری بینظیری است. در این مسجد کتیبه های زیادی از دوره های مختلف، سلجوقی، صفویه و قاجاریه وجود دارد. این مسجد در ۱۵ آذر ۱۳۱۴ به شماره ۲۲۸ ثبت ملی شد.
زمان ساخت مسجد جامع بروجرد
دررابطه با قدمت و زمان ساخت مسجد جامع بروجرد، شواهد قطعی در دست نیست و مجهولات زیادی در ارتباط با آن وجود دارد. بنا به عقیده برخی، آنچه که از مسجد به دست آمده، مربوط به دوره آل بویه است. از طرفی بنا به گفته بعضی تاریخ نویسان، پس از ورود اسلام به ایران، رفته رفته مکان های مذهبی زرتشتی و آتشکده ها تبدیل به مسجد شدند. در این بین مسجد جامع بروجرد هم روی یک آتشکده بزرگ که متعلق به دوران ساسانیان بود، ساخته شد ولی با بررسی های اولیه ای که صورت گرفته، نشانه هایی از وجود مسجد قدیمی تر، از نوع مساجد اولیه ستون‌دار در مسجد جامع بروجرد دیده شده که نیاز به بررسی بیشتر دارد و در این مورد نمی توان نظر قطعی داد.
در لایه های عمق دو متر و نیمی از کف فعلی گنبدخانه، دیده شده است که بنایی متعلق به قرون اولیه هجری قمری از قبل وجود داشته است و بعدا ستون های آجری و طاق ها و تویزه های خشتی ساخته شده و کف گنبدخانه را تا سطح فعلی آن بالا آمده است. ساخت بنای مسجد جامع بروجرد بین سال های ۱۵۰ تا ۲۲۶ هجری قمری در قرن دوم و سوم قمری و در زمان حکومت قاسم بن عجلی، معروف به ابودلف از حکمرانان مأمون و معتصم عباسی، بر غرب ایران، بنا به دستور و نظارت وی و با حضور وزیر او به نام حمویه یا حموله بن علی بروجردی، آغاز شد.
مسجد جامع بروجرد در زمان تقی خان رازانی بروجردی
در سال ۱۲۰۹ قمری، تقی خان رازانی بروجردی، حاکم بروجرد در دوره فتحعلی شاه قاجار، ایوان و مناره های طرفین آن را احداث و به گنبدخانه ملحق کرد. حاج سلیمان کاشی نیز قسمت‌های دیگر مسجد را ساختند.
مسجد جامع بروجرد در زمان صفویه و سلجوقیان
محوطه سازی مسجد در قرون چهار و پنج هجری قمری انجام گرفته ولی طبق نوشته های موجود در کتیبه ها، الحاقات و تعمیرات آن در زمان صفویان، در سالهای ۱۰۲۲ هجری، ۱۰۲۳ هجری، ۱۰۹۱ هجری و سرانجام در سال ۱۲۰۹ هجری صورت گرفته است. در زمان سلجوقیان مسجد جامع بروجرد بنای آبادی بوده و اعتبار زیادی داشته است.
بانی ساخت مسجد جامع بروجرد
بنای اصلی مسجد، یک فضای گنبد‌دار بهمراه ایوان است. بانی ساخت این گنبد، طبق نوشته یک کتیبه به خط کوفی، ابوالعز محمد بن طاهر بن سعید میباشد. بر دربی که محل اتصال شبستان غربی به گنبدخانه مسجد است، تاریخ ۱۰۹۲ قمری حک شده است. همینطور دو لوح سنگی در طرفین ایوان مسجد وجود دارد که تاریخ ۱۲۰۹ قمری در آن نوشته شده است. متن فرمانی از شاه عباس دوم صفوی بر بالای ورودی غربی مسجد، تاریخ ۱۰۲۲ هجری را نشان میدهد. بر منبر گنبدخانه، کتیبه ای وجود دارد که در آن سال ۱۰۶۹ حک شده است. بر محراب گچ بری شده، نام محمد صادق و بنّا رستم حک شده است. خطاط کتیبه ایوان، شخصی به نام محمد معین بن عبد الصمد بروجردی بوده‌است.
اشیاء پیدا شده در مسجد جامع بروجرد
علاوه بر کتیبه های موجود در مسجد، سفالینه هایی نیز در آن یافت شده که نشانه این است که فعالیت های ساختمانی در بنا به طور مستمر وجود داشته است چرا ظاهرا که تعمیر و بازسازی مسجد جامع بروجرد از قرن سوم تا قرن یازدهم هجری قمری ادامه داشته است.
سکه ها و کوزه های پیدا شده در مسجد جامع بروجرد
هنگامیکه زمان مرمت، فضای خالی زیر گنبد خانه را پر کردند و طاق های خشتی این فضا خراب شد، سکه‌ای با تاریخ ۱۱۲۴ در این محل کشف شد. چهار سکه نقره دیگر به تاریخ های ۸۵۱ و ۸۵۳ هجری در شبستان غربی از شاهرخ تیموری مسجد جامع بروجرد، کشف شد که نشان میدهد شبستان های مسجد در نیمه دوم قرن نهم هجری قمری ساخته شده است. چند سال قبل به علت ریزش کف این مسجد، دخمه ای قدیمی مشاهده شد که آثاری از کوزه های شکسته در زیر گنبد اصلی مسجد وجود دارد که مرتبط با قرن دوم تا ششم هجری قمری هستند.
معماری مسجد جامع بروجرد
مسجد جامع بروجرد از لحاظ قدمت و نوع معماری، بنایی تاریخی، خاص و منحصر به فرد است. در واقع این مسجد تلفیقی از ویژگی های معماری اسلامی و معماری باستانی ایران است. مسجد جامع بروجرد چندین بنا در خود جای داده است که شامل خود مسجد، آب انبار، ساختمان غریب خانه، میدان، یک حیاط مرکزی، ایوان، فضای گنبد خانه، شبستان های اطراف آن، یک شبستان وسیع زمستانی در طرف شمال حیاط مرکزی و سایر متعلقات بوده که متاسفانه امروزه از برخی از آنها آثاری بجا نمانده است.
از لحاظ نوع معماری، بنای مسجد جامع بروجرد از نوع مساجد تک ایوانی است که دو درب ورودی در قسمت های شرقی و غربی دارد، بطوریکه این ایوان از یک قسمت وسط به ابعاد ۱۰*۱۰ و دو قسمت طرفین به ابعاد ۲۰*۱۰ مترتشکیل شده است. گنبد خانه و ایوان اصلی مسجد، بخش قدیمی تر آن محسوب میشود که در ضلع جنوبی صحن مسجد جامع بروجرد قرار گرفته‌است. بنا به اظهارات محلی و بررسی های صورت گرفته، قبل از تبدیل این بنا به مسجد، گنبدخانه مسجد آتشکده‌ای بزرگ بوده است.
معماری گنبدخانه، شباهت زیادی به چارطاق های دوران ساسانی دارد. ارتفاع گنبدخانه از سطح زمین حدود ۲۰ متر است و پی دیوارهای آن از سنگ سیاه مورق و سنگ لاشه با ملات آهک پوشیده شده است. در ضلع شمالی نیز شبستان مسجد وجود دارد که نسبت به سایر قسمت ها، ارتفاعی کمتر دارد و در تابستان فضای خنکی را ایجاد میکند. این شبستان اندکی دیرتر و در قرن چهارم ساخته شده است.
ایوان جنوبی دارای دو گلدسته است که بعدها به مجموعه اضافه گردید. طبق تحقیقات صورت گرفته، در دوران صفویان، زندیان و قاجاریان تعمیرات ساختاری زیادی در مسجد انجام شده و بخش‌هایی به آن اضافه شده است. مسجد جامع بروجرد دارای دو درب شرقی و غربی است که به صحن اصلی باز می شوند. قدمت درب غربی به دوره صفویان باز میگردد. درب شرقی در کنار بازار کوچکی معروف به بازار زغال فروش ها قرار گرفته است. به علت نقوش زیبا و جالبی که بر روی این درب صورت گرفته است، ورودی مسجد از درب شرقی بسیار زیبا و چشم نواز است.
دو رواق در شرق و غرب مسجد وجود دارد. در رواق غربی یک چاه آب بسیار قدیمی بنام گاورو یا چاه گاوی وجود دارد. در گذشته این چاه به آب‌انبار راه داشته و دلیل نامگذاری آن، استفاده از گاو برای انتقال آب از چاه به حوضخانه بوده است. در ضلع شرقی مسجد، یک آرامگاه قرار دارد. وضوخانه در مجاورت مسجد است و یک ورودی بزرگ به نام غریب خانه دارد که در گذشته احتمالا به عنوان نوانخانه، استراحتگاه عمومی و محل اقامت مسافران برای افراد بی پناه بوده مورد استفاده قرار میگرفته است.
بنا به گفته افراد محلی، در گذشته تیراندازی های شدیدی بین قشون رضا خان و شورشیان لرستان در درون و اطراف این مسجد صورت گرفته است. به هنگام مرمت دیواره مسجد در سالهای قبل، استخوانهای مردی پیدا شده بود که بصورت عمودی در دل دیوار مدفون شده بود که احتمالا اینگونه تدفین به جهت تنبیه و زهر چشم افراد انجام شده است.
تزئینات مسجد جامع بروجرد
عمده تزیینات مسجد، آجری است و در حد مختصری هم کاشی‌کاری و گچ‌کاری دارد. کتیبه‌ای آجری نیز از این دوره وجود دارد. این کتیبه که به خط کوفی نوشته شده است و در دیوار جنوبی گنبدخانه و بالای محراب قرار دارد. در این کتیبه این جمله به چشم میخورد:
( بسم الله اللهم اغفر امر هذه القبه الصدر لا جل مجدالدین جمال الاسلام عزالملک ابوالعز محمد بن طاهر بن سعید اطا اله بقائه )
کتیبه های کوچک دیگری نیز در مسجد مربوط به زمان شاه عباس اول صفوی وجود دارد. از جمله زیبایی های مسجد جامع بروجرد، وجود پنجره های مشبک با کاشی کاری های سبز رنگ هستند که با عبور نور خورشید از میانشان تلالو ویژه ای به فضای داخل مسجد می بخشد.
منبر مسجد جامع بروجرد
یکی از موارد جالب و دیدنی اصلی مسجد جامع بروجرد، منبر چوبی ۹ پله مسجد است که در حال حاضر در ایوان میانی قرار گرفته و روی آن تاریخ ۱۰۶۸هجری قمری حکاکی شده است. حکاکی های روی آن باعث بوجود آمدن اثری ماندگار و منحصربفرد گردیده است. واقف و سازنده این منبر چوبی، درویش یار محمد نجار و سازنده در ورودی سلطان محمد میباشد. در بین اهالی بروجرد این عقیده وجود دارد که امام حسن مجتبی سفری به بروجرد داشته و بر بالای این منبر سخنرانی کرده‌است. البته با توجه به تاریخ ساخت منبر و نبودن اطلاعات کافی در رابطه با این موضوع، خیلی قابل تایید نمی باشد.
تخریب و مرمت مسجد جامع بروجرد
با توجه به تاریخ ۱۲۰۰ ساله این مسجد، در طول زمان آسیب های متعددی دیده و بارها بازسازی و مرمت شده است. با توجه به اسناد و مدارک بدست آمده از شواهد و کتیبه های موجود، بازسازی مسجد جامع در دوره های مختلفی از جمله سلجوقی، تیموری، صفوی و قاجار صورت گرفته است. در حملات مغول مسجد جامع بروجرد بسیار آسیب دید، اما در دوره تیموری این مسجد دوباره بازسازی و بخش‌هایی به آن اضافه شد. این بخش‌ها شامل تعمیر گنبد فروریخته در دوره قبل و احداث ایوان و شبستان های شرقی، غربی و شمالی بود.
علاوه بر آن مسجد سه بار دیگر در دوره صفویه و یکبار دیگر در سال ۱۲۰۹ قمری در دوره قاجار مرمت شده که در این دوره علاوه بر تعمیرات و الحاقات، در طرفین ایوان دو مناره نیز ساخته شده است. مسجد جامع بروجرد در زمان جنگ بین ایران و عراق، توسط هواپیماهای عراقی بمباران شد و خسارات شدیدی دید بطوریکه بخش هایی از شبستان شمالی آن کاملا ویران گردید.
همچنین در اثر عوامل جوی مانند بارندگی شدید و وجود زمین لرزه‌های مختلف، آسیب های جدی بر آن وارد شده بطوریکه آخرین بار در اثر زمین لرزه سال ۱۳۸۵، گلدسته های آن فرو ریخت و خود مسجد حدود پنجاه درصد آسیب دید. البته بعدها به علت مرمت های کارشناسی انجام گرفته بر روی مناره ها، این مسجد در مقابل زلزله بازسازی شد.
آنچه که در حال حاضر باعث آسیب رساندن به این بنای تاریخی ارزشمند که از جاذبه های گردشگری شهر بروجرد و حتی استان لرستان محسوب میشود شده است، ساخت و سازهای بی‌رویه ای است که در اطراف مسجد به صورت غیرکارشناسی صورت گرفته و باعث آسیب کوتاه مدت و بلند مدت به مسجد میگردد.
با اینکه مناره های مسجد همانند روز اولشان بازسازی شده‌اند، اما در چند سال اخیر و بدلیل نشت رطوبت نم و باران از پشت‌بام، وجود گیاهان هرز بر روی گنبد و سایر قسمت های بنا و همینطور مستهلک شدن ستون‌های مسجد در طی زمان و ریزش آجر در قسمت های گوناگون، در مجموع میتوان گفت در حال حاضر مسجد جامع بروجرد از شرایط مناسبی برخوردار نیست.
ویژگیهای بازدید مسجد
بازدید از این جاذبه گردشگری استان لرستان بصورت رایگان است. همچنین مدت زمان بازدید از آن بین ۱ تا ۲ ساعت میباشد.
مسجد جامع بروجرد کجاست؟
مسجد جامع بروجرد، قدیمی ترین آثار تاریخی شهر بروجرد به شمار می رود که در یکی از محله های تاریخی شهر به نام دو دانگه در کوچه عماد در خیابان جعفری قرار گرفته است.
اگر تجربه از بازدید از شهر بروجرد و مسجد جامع این شهر دارید خوشحال خواهیم شد تا تجربه سفر خود به این شهر و بازدید از مسجد جامع بروجرد را در بخش نظرات با ما و سایر مخاطبین علاقه مند به بازدید از این بنای زیبا و کهن سال در میان گذارید.
